Kendisine ders veren hocalarından olan Beyhaki, Ömer’in baba ve dedesinin Nişaburlu olduğunu, çok kuvvetli bir hafızaya sahip olduğunu, dil, fıkıh, tarih ve kıraat alanında kapsamlı bir bilgiye sahip olduğunu, matematik, tıp ve diğer müspet ilimlerde eşsiz olduğunu nakleder. Bunun yanında kötü huylu olduğunu da belirtir.
Semerkant’ta yaşayan Ömer, daha sonra İsfahan’a giderek Selçuklu Sultanı Melikşah’ın ölümüne kadar burada kaldı. Gerek Selçuklular gerekse Karahanlılar kendisine büyük teveccüh gösterdi. Hatta Karahanlılardan Şems el-Müluk’ün kendisini çok iyi karşıladığı, onu tahtına çıkararak yanında oturttuğu nakledilmektedir. Melikşah’ın yanında da sohbet arkadaşı gibi (nedim) alaka gördüğü ifade edilmektedir. Ancak, daha sonra Sultan Sencer (Sancar) zamanında pek ilgi görmediği belirtilmektedir. Ömer Hayyam’ın damadı olan Muhammed el-Bağdadi’nin Beyhaki’ye anlattığına göre, son günlerinde İbn Sina’nın “Şifa” adlı eserini okumaktaydı. Eserin ilahiyat kısmını okuduğu esnada “bir ve çok” konusuna gelince vasiyette bulunmak üzere bazı kimseleri çağırmış ve vasiyetini yapmıştır. Yine bu rivayete göre akşam namazından sonra secdede ölmüştür (1223-24).
Ömer Hayyam hakkında nakillerde bulunanlardan bazıları, onun için büyük bir şöhret sahibi ve eşsiz bir alim olarak, bazıları da bahtsız bir filozof, Allahsız bir maddeci şeklinde söz etmişlerdir.
Ömer Hayyam’ın ilim alanındaki şöhreti şairlik yönünü uzun bir süre gölgede bırakmıştır. Celali Takvimi (Celaleddin Melikşah adına atfen), Ömer Hayyam’ın başkanlığında hazırlanmıştır. Melikşah’ın emriyle hazırlanan bu takvim, güneş yılını esas alıp, başlangıç olarak 16 Haziran 632’yi kabul etmiştir. Osmanlılarda kullanılmış bulunan “müneccimbaşı takvimleri”nin hazırlanmasında Celali Takviminden istifade edilmiştir.
Takvimde yaptığı reformun yanında, üçüncü dereceden denklemleri inceleyerek, denklemlerin sınıflandırılmasını yaptığı bir kitap yazdı. Kitabında, iki koniğin arakesitini kullanarak üçüncü dereceden her denklem tipi için köklerin bir geometrik çizimi bulunduğunu belirtip, bu köklerin varlık şartlarını tartıştı.
Altın ve gümüşün yoğunluğu hakkında da eser yazdı. Bu eserinde, kıymetli taşları bozmadan, bunların yardımıyla elde edilecek eşyanın kıymetinin takdir edilmesi üzerinde durdu. Yönlerin tayin edilmesi, muhtelif kıtaların iklim değişikliklerinin sebepleri hakkında da eserler kaleme aldı. Bunların dışında metafizik konusunun işlendiği varlık hakkındaki risalesi de mevcuttur.
Rubai yani iki bölümlü (beyitli) dizelerden oluşan şiirlerin ustası olan Hayyam, halk arasında yaygın bir şekilde kullanılan bu eski nazım biçimini şüpheci düşünceleri dile getirmekte kullanan ilk şairdir. Onun adına bağlı olarak bu dörtlük geleneği, özellikle Moğolların egemenliğinin sürdüğü dönemde gelişti. Kendisine atfedilen dörtlüklerin tamamı kendisine ait olmayıp, tahminen yüz kadarı gerçek olup kendisine aittir.
İran şairlerinin önemli bir özellikleri inançlarını da şiirle açıklamalarıdır. Felsefi düşünce de Hayyam’ın rubailerinde ifadesini buldu. Nazım ve nesir göz önünde bulundurularak İran edebiyatı incelendiğinde karşılaşılan en önemli özelliklerin başında, etkisinde kaldıkları kişiler belirginleşir. Bu manada Yunan düşüncesi ön plana çıkar. Etkilendikleri kişilerin başında Sokrates, Platon, Aristoteles, Plotinus, Stoacılar, Zenon Felsefesi gelir. Bu felsefenin önemli bir özelliği, şüpheciliği ön plana çıkarmasıdır. Hayyam’ın içinde bulunduğu grup, şüphecilik ile İslami temeller arasında ahenk kurmaya çalışmışlardır. Bunun yanında tasavvufu felsefe ve şeriat ile telif etmeye çalışanlar da olmuştur. (Said Nefisi, “Fars Edebiyatı”, Terc. Halil Toker-Ali Güzelyüz, İslam Düşünce Tarihi, III. Cilt, s. 268)
Hayyam’ın rubailerinde dile getirdiği fikirler ve duygularındaki tenakuz, çelişki hayatını yazmış olan hemen herkesin dikkatini çekmiştir. Kendisini tarif eden en önemli özelliğin, alaycı bir karamsarlık ile zevkperestlik olduğu ifade edilmektedir. Ahiret inancını reddeden ve haz duygusuna öncelik veren Hayyam’ın, dünyanın faniliği ile dünyadaki neşe kaynağı durumlar arasında gel-gitler yaşadığı; bedbinliğinin, karamsarlığının sebebinin bu gel-gitler olduğu, bu özelliğinin Arapça şiirlerinde daha belirgin olarak ortaya çıktığı ileri sürülmektedir. (Ahmed Ateş, “Ömer Hayyam”, MEB İslam Ansiklopedisi, IX. Cilt, s. 479)
Ömer Hayyam ile ilgili Risale-i Nur’da önemli bilgiler verilmektedir. Burada verilen bilgilerle diğer kaynaklarda verilen ve şairin karamsarlıkla şüpheciliğini dile getiren bilgiler örtüşmektedir: “Yetimâne ağlayışla mevsuf” olarak tarif edilen Ömer Hayyam’ın, felsefe yoluyla bataklığa saplandığı, o mesleğin nefs-i emmareyi okşayan zevkiyle çıkmaza girdiği ifade edilmektedir: “Hem, üdebâ-i İslâmiyenin meşhurlarından bedbînlikle mâruf Ebû’l-Alâ-i Maarrî ve yetimâne ağlayışla mevsuf Ömer Hayyam gibilerin, o mesleğin nefs-i emmâreyi okşayan zevkiyle zevklenmesi sebebiyle, ehl-i hakikat ve kemâlden bir sille-i tahkir ve tekfir yiyip, ‘Edepsizlik ediyorsunuz, zındıkaya giriyorsunuz, zındıkları yetiştiriyorsunuz’ diye, zecirkârâne te’dib tokatlarını almışlar.” (Sözler, s. 500)
Hayyam’ın şöhretinin önemli sebeplerinden bir tanesi eserlerinin, rubailerinin bir çok dile çevrilmiş olmasıdır. Doğuda ve Batıda araştırmalara konu olup, eserlerinin yazma nüshaları Batının değişik kütüphanelerinde bulunmaktadır. Onu Batıya tanıtan Edward Fitzgerald’ın İngilizce’ye tercümesi olmuştur. Eserleri Türkçe’ye de çevrilerek hayatı hakkında muhtelif yazılar kaleme alınmıştır. Farsça’dan yapılan tercümeleri, Hüseyin Daniş (1922), Abdullah Cevdet (1926), Hüseyin Rifat (1926), Rıza Tevfik Bölükbaşı (1945), Abdülbaki Gölpınarlı (1953) gibi şahıslar tarafından yapılmıştır.
Benzer konuda makaleler:
- Yeşil
- Radyodan Tamilce Rsale-i Nur yayını
- Siyah
- Molla Ahmed-i Cizrî (?-1640)
- Arapça, Türkçe, Kürtçe
- Katade Bin Diame (680-735)
- İbn Ataullah el-İskenderî (?-1309)
- Hâfız-ı Şirâzî (? – 1390)
- Manastırlı İsmail Hakkı (1846-1912)
- İmruülkays İbn Hucr [İmrü´l-Kays](?-540)
saol gardas